Indringers in ons brein

Hoe is het het slachtoffer bewustzijn tot stand gekomen? De vraag is eeuwenoud en vooralsnog onbeantwoord. Cognitiewetenschapper en filosoof Daniel Dennett schrijft in zijn nieuwe boek dat er niets magisch bij komt kijken.

RUBEN BOYD

AMSTERDAM

Geen goddelijke bezieling, maar een blind darwiniaans proces heeft de mens gemakt tot wat hij is. In zijn nieuwe boek Van bacterie naar Bach en terug beargumenteert de Amerikaanse filosoof en cognitiewetenschapper Daniel Dennett (75) heeft culturele gevolgen.

Waarom hebben we het idee van culturele evolutie nodig om het menselijk bewustzijn te verklaren?

"De genetica kan ons veel vertellen, maar het heeft moeite om uit te leggen hoe dingen als kunst, religie, politiek, ethiek en bewustzijn zijn ontstaan. Er zijn tussen dieren, op basis van genen bijvoorbeeld, wel verschillen in moreel gedrag, maar dat zegt vrij weinig. Die protomoraliteit mag dan wel hetgeen zijn waarop culturele evolutie waarschijnlijk heeft voortgebouwd, maar als je alleen naar de genen kijkt, mis je meer dan het halve plaatje."

Wat is dan de rest van het plaatje?

"Dat is de natuurlijke selectie en replicatie van memen, in plaats van genen. Dit zijn culturele items die overdraagbaar zijn en zich net als genen uitdrukken en repliceren onder evolutionaire druk. Onze hersenen hebben zich als reactie op de culturele evolutie dusdanig genetisch aangepast dat taal gemakkelijker te leren werd. Woorden zijn daarom de belangrijkste memen geworden. Deze nieuwe vorm van informatieoverdracht heeft ons in staat gesteld informatie met elkaar te delen, die genetische overdracht en individueel leren omzeilt."

Is deze culturele evolutie net als darwiniaanse evolutie 'blind' te noemen?

"Aan het begin van de culturele evolutie was dat zeker het geval. Vergelijk het met de evolutie van virussen en bacteriën. Ook al begrijpen zij niets van de wereld, ze weten zich er uitstekend in te handhaven. Ik noem dat competentie zonder begrip; je hoeft niet te begrijpen waarom je dingen doet om ze goed uit te voeren. De vroege mens was er op eenzelfde wijze niet van op de hoogte dat memen zich in hun brein nestelden en zich voortplantten via taal. Dit is overigens precies hoe kinderen leren praten. Alle woorden of memen die een baby of kind hoort, zijn in feite indringers in het brein. Door de genetische aanleg tot taalverwerving wordt na meerdere herhalingen het woord herkend en opgeslagen. Dat betekent niet dat het kind direct begrijpt wat het woord betekent, noch wat taal is. Het is een blind en automatisch proces, bottom-up, ontworpen door evolutie."

Hoe zijn wij de intelligente ontwerpers geworden die wij zijn?

"Zoals een computer zonder software en besturingssysteem weinig kan, kun je met blote hersenen zonder succesvolle memen niet nadenken. Door de toename van complexe denk- gereedschappen werd de culturele evolutie steeds minder darwiniaans. Het veranderde van blind toeval naar meer doelgericht en kennisintensief zoeken. We hebben vooruitziendheid en doelmatigheid ontwikkeld. Culturele evolutie is hierdoor niet meer blind en bottom-up, maar laat ons nu top-down nadenken over alle ontwerpmogelijkheden. Deze zeer recente ontwikkeling heeft tot de 'MacCready-explosie' geleid; tienduizend jaar geleden was het aandeel biomassa van de mens, zijn vee en huisdieren van alle gewervelde landdieren ongeveer 0,1 procent. Die wordt nu op 98 procent geschat. Door culturele evolutie is de aardbol dus volledig geantropomorfiseerd."

Wat is de volgende stap voor de mensheid?

"We staan nu aan de vooravond van het tijdperk van post-intelligent design. Als begrijpende, intelligente ontwerpers hebben we zulke indrukwekkende machines en software gebouwd, dat zij het harde denkwerk voor ons uitvoeren - maar zij doen dat zonder begrip. We hebben orakels gecreëerd die antwoorden geven waarvan wij niet begrijpen hoe ze naar voren zijn gekomen. Deze machines zoeken aan de hand van darwiniaanse leerprocessen zeer snel naar de beste kandidaat om een probleem op te lossen. Google Translate kan bijvoorbeeld heel goed en snel vertalen, maar het begrijpt het concept taal niet. Precies zoals darwiniaanse evolutie al het indrukwekkende leven in de biosfeer heeft ontworpen. Er ontstaat weliswaar competentie, maar het ontbreekt aan begrip of intentie."

Is het niet problematisch dat mensen straks niet meer in staat zijn om te begrijpen waarom dingen werken zoals ze werken?

"Dat is een van mijn grootste zorgen. Naarmate technologie complexer wordt, zal de mogelijkheid voor mensen om het te begrijpen in gevaar worden gebracht. Sommigen zijn bang voor de ontwikkeling van een superintelligentie die ons allen tot slaaf zal maken. Ik denk dat we eerder moeten verwachten dat we slaven worden van subintelligentie; intelligentie die ogenschijnlijk intentioneel is, maar die niet beschikt over echt begrip en daardoor niet bijzonder betrouwbaar is."

Wat zou er bijvoorbeeld fout kunnen gaan?

"Door onze afhankelijkheid van technologie lopen we het gevaar volledig te worden verlamd wanneer het breekt. Het internet zou bijvoorbeeld kunnen uitvallen. Het is op briljante wijze ontworpen om zo robuust mogelijk te zijn, maar niet om door miljarden tegelijk te worden gebruikt. Doordat tegenwoordig alles met elkaar via het internet in verbinding staat, zal het effect catastrofaal zijn. Telefoons, radio, tv, het hele energienetwerk, alles zal uitvallen. De schade en paniek die hieruit zullen ontstaan, zelfs al wordt de verbinding na een tijdje weer hersteld, kan groter zijn dan een nucleaire holocaust."

Daniel C. Dennett, Van bacterie naar Bach en terug, Atlas Contact, €34,99.

-----

DANIEL DENNETT

Boston, Massachusetts, VS, 28 maart 1942

1963

bachelor filosofie, Harvard

1965

promotie, Cambridge University

1965-1970

assistent-professor filosofie, University of California

1971-1975

associate professor, Tufts University

1975-heden

professor, Tufts University

1985-heden

directeur Center for Cognitive Studies, Tufts University

2000-heden

university professor, Tufts University

2011-heden

external professor aan het Santa Fe Institute